5 - BOB. Pythonda Fayllar va Istisnolar Bilan Ishlash

Ushbu bobda Python'da fayllar bilan ishlash, istisnolarni boshqarish, va foydalanuvchidan ma'lumot olish (user input) haqida to‘liq nazariy tushunchalar va amaliy misollar bilan tanishamiz. Fayllar bilan ishlash turli ma'lumotlarni saqlash va ulardan qayta foydalanish imkoniyatini yaratadi, istisnolar bilan boshqarish esa dastur bajarilishida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatolarni ushlab, ularni to‘g‘ri boshqarish imkonini beradi.

5 - 1 Pythonda Fayllar Bilan Ishlash

Nazariy Ma'lumotlar:

Fayllar bilan ishlash ko‘plab dasturlash sohalarida zarur bo‘ladi. Fayllar yordamida dasturni qayta ishga tushirganda ham ma'lumotlarni saqlab qolish, o‘qish va o‘zgartirish kabi jarayonlar amalga oshiriladi. Python’da fayllar bilan ishlash oson va qulay qilib ishlab chiqilgan.

Python’da fayllar bilan ishlashda eng ko‘p ishlatiladigan funksiya bu open() funksiyasidir. Faylni ochish jarayonida bu funksiyadan foydalanib, biz fayl bilan amallarni bajarishimiz mumkin. Faylni ochishdan maqsad:

• Faylni o‘qish: Fayldagi mavjud ma'lumotlarni olish uchun.

• Faylga yozish: Faylga yangi ma'lumot qo‘shish yoki mavjudini o‘zgartirish uchun.

Faylni ochishda rejimlar ishlatiladi:

• "r" — O‘qish rejimi. Fayl faqat o‘qish uchun ochiladi. Fayl mavjud bo‘lishi kerak. Aks holda, xatolik yuz beradi.

• "w" — Yozish rejimi. Fayl mavjud bo‘lsa, uni to‘liq bo‘shatib yangi ma'lumot yoziladi. Fayl mavjud bo‘lmasa, yangi fayl yaratiladi.

• "a" — Qo‘shish rejimi (append). Faylga yangi ma'lumotlar qo‘shiladi, eski ma'lumotlar saqlanib qoladi. Agar fayl mavjud bo‘lmasa, yangi fayl yaratiladi.

• "x" — Yangi fayl yaratish rejimi. Agar fayl mavjud bo‘lsa, xatolik yuz beradi. Fayl faqat mavjud bo‘lmagan holatda yaratiladi.

Fayl bilan ishlashda muhim qadam bu — faylni yopish. Fayl bilan ish tugagandan so‘ng, close() funksiyasi orqali fayl yopilishi kerak. Agar fayl yopilmasa, ma'lumotlar to‘liq saqlanmasligi yoki xotira resurslarining ortiqcha sarfi kuzatilishi mumkin.

Amaliy Misol 1: Faylni O‘qish

Faylni ochib, undagi ma'lumotlarni o‘qish uchun:

# Faylni o'qish rejimida ochish
fayl = open("example.txt", "r")

# Fayldagi barcha ma'lumotlarni o'qish
mazmun = fayl.read()
print(mazmun)

# Faylni yopish
fayl.close()

Tushuntirish:

• open("example.txt", "r"): Faylni o‘qish rejimida ochadi.

• read(): Fayldagi barcha ma'lumotlarni o‘qib beradi.

• Faylni o‘qish tugagach, close() bilan yopiladi.

Amaliy Misol 2: Faylga Yozish

Faylga yozish uchun "w" rejimi ishlatiladi. Bu rejim fayl mavjud bo‘lsa, uni bo‘shatadi va yangi ma'lumot yozadi.

# Faylni yozish rejimida ochish
fayl = open("example.txt", "w")

# Faylga yozish
fayl.write("Bu faylga yozilayotgan yangi ma'lumot.")

# Faylni yopish
fayl.close()

Tushuntirish:

• "w" rejimi orqali fayl ochiladi va unga yangi ma'lumotlar yoziladi.

• Fayldagi eski ma'lumotlar o‘chiriladi.

Amaliy Misol 3: Faylga Qo‘shish (Append)

Fayldagi ma'lumotlarni o‘chirib yubormasdan yangi ma'lumotlar qo‘shish uchun "a" rejimi ishlatiladi.

# Faylni qo'shish (append) rejimida ochish
fayl = open("example.txt", "a")

# Faylga yangi ma'lumot qo'shish
fayl.write("Bu yangi ma'lumot fayl oxiriga qo'shildi.\n")

# Faylni yopish
fayl.close()

Tushuntirish:

• "a" rejimi orqali fayl ochiladi va yangi ma'lumot oxiriga qo‘shiladi.

Amaliy Misol 4: Faylni Xavfsiz Yopish (with yordamida)

Fayllar bilan ishlashda faylni ochgach, uni yopishni unutmaslik kerak. Python’da faylni ochib va ish tugagach avtomatik yopilishini ta’minlash uchun with kalit so‘zidan foydalaniladi.

# Faylni "with" yordamida ochish
with open("example.txt", "r") as fayl:
    mazmun = fayl.read()
    print(mazmun)

Tushuntirish:

• with yordamida fayl ochiladi va blokdan chiqish bilan avtomatik ravishda yopiladi. Bu usul yordamida faylni qo‘lda yopishni unutib qo‘ymaslik ta'minlanadi.

Fayllar Bilan Ishlashdagi Muammolar:

• Fayl mavjud bo‘lmasa, FileNotFoundError xatosi yuz beradi.

• Yozish yoki o‘qish jarayonida fayl noto‘g‘ri rejimda ochilgan bo‘lsa, xatolik yuz berishi mumkin.

Bunday holatlarni oldini olish uchun istisnolar bilan boshqarish juda muhim (istisnolar bo‘limida tushuntiriladi).

5 - 2 Pythonda Istisnolar Bilan Ishlash

Nazariy Ma'lumotlar:

Python'da dastur bajarilish vaqtida turli xatoliklar yuz berishi mumkin. Masalan, fayl mavjud emasligi, foydalanuvchi noto‘g‘ri ma'lumot kiritishi yoki nolga bo‘lish kabi xatolar istisnolar deb ataladi. Istisnolar dastur bajarilishini to‘xtatishi mumkin, ammo try-except yordamida bunday xatolarni boshqarib, dasturda nima sodir bo‘lganligini bilish va kerakli choralarni ko‘rishimiz mumkin.

Istisno — bu Python dasturida biror xato yuz berganda chiqariladigan xabar yoki jarayon. Python’da istisnolarni boshqarish uchun quyidagi operatorlardan foydalaniladi:

• try: Xatolik yuz berishi mumkin bo‘lgan kodni joylashtiradi.

• except: try blokida xatolik yuz berganida bajariladigan kod.

• else: try blokida xatolik yuz bermasa, else bloki bajariladi.

• finally: Xatolik bo‘ladimi yoki yo‘q, har doim bajariladigan kod.

Try-Except Sintaksisi:

try:
    # Xatolik yuz berishi mumkin bo'lgan kod
    kod_bloki
except XatoNomi:
    # Xatolik yuz berganda bajariladigan kod
    xatolik_bloki

Amaliy Misol 1: Try-Except Bilan Istisnolarni Boshqarish

try:
    son = int(input("Son kiriting: "))
    print(f"Siz {son} sonini kiritdingiz.")
except ValueError:
    print("Noto'g'ri ma'lumot kiritildi. Iltimos, son kiriting.")

Tushuntirish:

• try blokida foydalanuvchidan son qabul qilishga harakat qilinadi.

• Agar foydalanuvchi noto‘g‘ri ma'lumot kiritgan bo‘lsa, ValueError xatosi ushlanadi va except bloki ishga tushadi.

• Natija: Agar foydalanuvchi matn kiritsa, "Noto‘g‘ri ma'lumot kiritildi" degan xabar chiqadi.

Amaliy Misol 2: Bir Necha Xatolarni Boshqarish

try:
    a = int(input("Birinchi sonni kiriting: "))
    b = int(input("Ikkinchi sonni kiriting: "))
    natija = a / b
    print(f"Natija: {natija}")
except ValueError:
    print("Iltimos, faqat son kiriting.")
except ZeroDivisionError:
    print("Nolga bo'lib bo'lmaydi.")

Tushuntirish:

• Bir nechta istisnoni bir kodda boshqarish mumkin.

• ValueError agar foydalanuvchi son kiritmasa yuzaga keladi, ZeroDivisionError esa foydalanuvchi nolga bo‘lishga harakat qilganda chiqadi.

Try-Else-Finally Bilan Istisnolarni Boshqarish

else bloki faqat istisno bo‘lmagan hollarda ishlatiladi, finally bloki esa har doim bajariladi.

try:
    fayl = open("example.txt", "r")
    mazmun = fayl.read()
except FileNotFoundError:
    print("Fayl topilmadi.")
else:
    print("Fayldagi ma'lumotlar:")
    print(mazmun)
finally:
    if 'fayl' in locals():
        fayl.close()
        print("Fayl yopildi.")

Tushuntirish:

• Agar fayl topilmasa, FileNotFoundError istisnosi ushlanadi.

• Fayl muvaffaqiyatli ochilsa, else bloki ishlaydi va faylni o‘qib beradi.

• finally bloki esa fayl ochilgan yoki ochilmaganidan qat'i nazar har doim bajariladi va fayl yopiladi.

5 - 3 User Input (Foydalanuvchidan Ma'lumot Olish)

Nazariy Ma'lumotlar:

Dastur foydalanuvchidan ma'lumot olish uchun input() funksiyasidan foydalanadi. Bu funksiya foydalanuvchidan kiritilgan ma'lumotni string (satr) sifatida qaytaradi. Agar foydalanuvchidan sonli ma'lumot kiritilishi talab etilsa, string ko‘rinishidagi ma'lumotni int() yoki float() kabi funksiyalar yordamida sonli turga aylantirish kerak bo‘ladi.

ism = input("Ismingizni kiriting: ")
print(f"Salom, {ism}!")

Amaliy Misol 1: Foydalanuvchidan Son Olish

son = int(input("Son kiriting: "))
print(f"Siz {son} sonini kiritdingiz.")

Tushuntirish:

• input() funksiyasi foydalanuvchidan ma'lumot oladi.

• int() funksiyasi bu ma'lumotni songa aylantiradi.

Amaliy Misol 2: Istisnolar Bilan Ma'lumotni Tekshirish

Foydalanuvchidan noto‘g‘ri ma'lumot kiritilganda istisnolar bilan boshqarishni ta'minlashimiz mumkin.

try:
    yosh = int(input("Yoshingizni kiriting: "))
    print(f"Siz {yosh} yoshdasiz.")
except ValueError:
    print("Iltimos, son kiriting.")

Tushuntirish:

• Agar foydalanuvchi son o‘rniga boshqa ma'lumot kiritgan bo‘lsa, ValueError xatosi yuz beradi va foydalanuvchiga son kiritish so‘raladi.

Ushbu bobda Pythonda fayllar bilan ishlash, istisnolarni boshqarish va foydalanuvchi kiritmasi (input) bilan ishlash haqida to‘liq ma'lumot oldik. Fayllar bilan ishlash bizga ma'lumotlarni saqlash, o‘qish va tahrirlash imkoniyatini beradi. Istisnolarni boshqarish esa dastur bajarilayotganda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatoliklarni ushlab, ularni to‘g‘ri boshqarishga imkon beradi. Foydalanuvchidan ma'lumot olish esa foydalanuvchi bilan interaktiv muloqot qilish imkonini beradi.