Operatsion Tizimlar
Last updated
Last updated
Operatsion Tizimlar Haqida
Operatsion tizim (OT) — bu kompyuterning barcha apparat va dasturiy ta'minotini boshqarish va foydalanuvchi bilan kompyuter o‘rtasidagi muloqotni ta'minlash uchun mo‘ljallangan dasturiy tizimdir. Operatsion tizim kompyuterning har bir qismiga, ya'ni protsessorga, xotiraga, diskka, va periferik qurilmalarga boshqaruvni ta'minlaydi. U kompyuterning asosiy ishlashni va foydalanuvchi talablarini bajarish uchun zarur bo‘lgan resurslarni boshqaradi.
1. Operatsion Tizimlarning Asosiy Vazifalari
Operatsion tizim quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:
a) Resurslarni Boshqarish
Operatsion tizim kompyuterning barcha resurslarini, masalan, protsessor, xotira, disklar, va periferik qurilmalarni boshqaradi. Har bir dastur yoki jarayon bu resurslarni samarali va adolatli ravishda foydalanishi uchun kerakli boshqaruvni ta'minlaydi.
b) Jarayonlarni Boshqarish
OT jarayonlarni boshqarish va ularning ishini tartibga soladi. Har bir dastur yoki ilova o‘zining ish jarayoniga ega bo‘lib, OT ushbu jarayonlarni tashkil etadi, ular orasidagi ma'lumotlar almashinuvini va resurslarni taqsimlashni nazorat qiladi.
c) Fayllarni Boshqarish
Operatsion tizim fayl tizimini yaratadi va boshqaradi. Bu tizim orqali foydalanuvchilar fayllarni yaratish, o‘zgartirish, o‘chirish va ularga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Fayllar tizimi ma'lumotlarni saqlash va ma'lumotlarga kirishning tartibga solinishini ta'minlaydi.
d) Xavfsizlikni Ta'minlash
Operatsion tizim foydalanuvchi ma'lumotlarini xavfsizligini ta'minlash uchun autentifikatsiya (foydalanuvchi identifikatsiyasi) va avtorizatsiya (foydalanuvchiga ma'lumotlarga kirish huquqi berish) mexanizmlarini o‘rnatadi.
e) I/O Qurilmalari Boshqaruvi
OT periferik qurilmalar, masalan, klaviatura, sichqoncha, printer, monitor, va disklar bilan muloqotni boshqaradi. Operatsion tizim I/O operatsiyalarini bajaradi va ularni kompyuterning markaziy qismiga uzatadi.
f) Interfeysni Ta'minlash
Operatsion tizim foydalanuvchi va kompyuter o‘rtasidagi interfeysni ta'minlaydi. Bu grafik foydalanuvchi interfeysi (GUI) yoki komandalar satri interfeysi (CLI) bo‘lishi mumkin.
2. Operatsion Tizimlarning Turlari
Operatsion tizimlar turli ehtiyojlar va tizimlar uchun optimallashtirilgan turli xil turlarga ega. Ular asosan quyidagi kategoriyalarga bo‘linadi:
a) Single-tasking va Multi-tasking Operatsion Tizimlar
Single-tasking (Bir vazifa tizimi): Faqat bitta dastur ishga tushirilishi mumkin. Bunday tizimda foydalanuvchi faqat bitta jarayonni bajaradi.
Multi-tasking (Ko‘p vazifa tizimi): Bir nechta dastur bir vaqtda ishlay oladi. OT jarayonlarni boshqarish va ularning resurslarga bo‘lgan talablarini samarali ravishda taqsimlaydi. Misollar: Windows, Linux, macOS.
b) Bir foydalanuvchi va Ko‘p foydalanuvchi Operatsion Tizimlar
Bir foydalanuvchi tizimi: Bir vaqtning o‘zida faqat bir foydalanuvchi ishlay oladi. Misollar: MS-DOS, Windows 95.
Ko‘p foydalanuvchi tizimi: Bir vaqtning o‘zida bir nechta foydalanuvchi tizimdan foydalanishi mumkin. Misollar: Linux, Unix.
c) Birinchi yoki Ikkinchi Darajali Operatsion Tizimlar
Birinchi darajali tizimlar: Ular kompyuterning to‘liq boshqaruvini o‘z zimmasiga oladi va faqat bitta kompyuter resursini boshqaradi. Masalan, Windows va macOS.
Ikkinchi darajali tizimlar: Ular ma'lum bir qurilma yoki resursni boshqarishga mo‘ljallangan. Masalan, mobil operatsion tizimlar yoki embedded (ichki tizimlar).
d) Rejalashtirish va Ko‘p Yadroli Tizimlar
Rejalashtirish tizimlari ko‘p vazifalarni bajarish uchun jarayonlarni va resurslarni samarali taqsimlaydi. Bunday tizimlar protsessorni maksimal darajada ishlatishga harakat qiladi.
Ko‘p yadroli tizimlar: Bir nechta yadroga ega protsessorlarni ishlatadi. Bu tizimlar parallel ishlov berish imkoniyatlarini taqdim etadi, bu esa umumiy ish samaradorligini oshiradi. Misollar: Windows Server, Linux serverlari.
3. Mashhur Operatsion Tizimlar
Windows: Microsoft tomonidan ishlab chiqilgan va kompyuterlar va noutbuklar uchun eng mashhur operatsion tizim. Windows 10 va Windows 11 — zamonaviy versiyalari.
macOS: Apple kompaniyasining operatsion tizimi bo‘lib, asosan Mac kompyuterlarida ishlatiladi.
Linux: Ochiq kodli operatsion tizim, serverlar, ish stantsiyalari va mobil qurilmalarda keng qo‘llaniladi. Ubuntu, Debian, Red Hat kabi tarqatmalar mavjud.
Android: Google tomonidan ishlab chiqilgan va mobil qurilmalarda ishlatiladigan eng mashhur operatsion tizim.
iOS: Apple tomonidan ishlab chiqilgan va faqat iPhone va iPad qurilmalarida ishlatiladigan operatsion tizim.
4. Operatsion Tizimlarning Arxitekturasi
Operatsion tizimlar arxitekturasi odatda quyidagi asosiy komponentlardan iborat bo‘ladi:
Yadro (Kernel): Operatsion tizimning markaziy qismi bo‘lib, apparat va dasturiy ta'minot o‘rtasidagi aloqani boshqaradi. Yadro tizimning resurslarini boshqaradi, masalan, protsessor va xotirani.
Tizim kutubxonalari: Dasturlar va tizimga xizmat ko‘rsatuvchi yordamchi dasturlarni o‘z ichiga oladi.
Foydalanuvchi interfeysi: Foydalanuvchi va tizim o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta'minlaydi. Bu grafik interfeys (GUI) yoki komanda satri (CLI) bo‘lishi mumkin.
Resurs boshqaruvchilari: Jarayonlarni boshqaruvchi, fayllarni boshqaruvchi, xotirani boshqaruvchi va tarmoq boshqaruvchisi kabi xizmatlar.
5. Xavfsizlik va Maxfiylik
Operatsion tizimlar foydalanuvchi ma'lumotlarini himoya qilish uchun xavfsizlik choralarini taqdim etadi. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Parol himoyasi va foydalanuvchi avtorizatsiyasi.
Fayl tizimiga kirishni boshqarish (masalan, fayl darajasidagi ruxsatnomalar).
Kriptografiya va xavfsizlik protokollari.
Operatsion tizimlar — bu kompyuter tizimlarining yuragi bo‘lib, ularning samarali ishlashini ta'minlashda asosiy rol o‘ynaydi. Ular foydalanuvchilarni kompyuter va dasturlar bilan muloqotga kiritadi, resurslarni boshqaradi va tizim xavfsizligini ta'minlaydi. Har bir operatsion tizim o‘zining arxitekturasi, interfeysi va xususiyatlari bilan farqlanadi.
Ushbu bo'lim uchun maxsus qo'lanma mavjud ushbu kitobni yuklab olib o'qishingiz mumkin.
Yoqirida zaikir etilgan barcha bulimlar mavjud.
