Foydalanuvchi Va Ruxsatlar Bilan Ishlash

1 Foydalanuvchi Haqida Ma'lumot Olish

whoami – Joriy Foydalanuvchi Nomini Ko'rsatish

whoami buyrug'i terminalda hozir ishlayotgan foydalanuvchi nomini ko'rsatadi. Bu buyruqni ishlatish orqali siz qaysi foydalanuvchi huquqlarida ish olib borayotganingizni ko'rishingiz mumkin.

whoami

Natija:

user

Yuqoridagi natijada user joriy foydalanuvchi nomi ekanligi ko'rinadi.

id – Joriy Foydalanuvchi Haqida To'liq Ma'lumot

id buyrug'i foydalanuvchining UID (User ID), GID (Group ID) va unga tegishli guruhlar haqida batafsil ma'lumot beradi.

bashCopy codeid

Natija:

uid=1000(user) gid=1000(user) groups=1000(user),27(sudo),29(audio)

Yuqoridagi natijada:

• uid – foydalanuvchi ID'si.

• gid – asosiy guruh ID'si.

• groups – foydalanuvchi a'zo bo'lgan guruhlar ro'yxati.

2 Foydalanuvchi Huquqlari Va Fayl Ruxsatlarini Boshqarish

Linux tizimida har bir fayl va katalog uchun ruxsatlar mavjud bo'lib, ular uch qismdan iborat: egasi (owner), guruh (group), va boshqalar (others). Har bir qism uchun quyidagi uch turdagi ruxsatlar mavjud:

• r (read) – o'qish huquqi.

• w (write) – yozish va o'zgartirish huquqi.

• x (execute) – bajarish huquqi.

Ruxsatlar quyidagi formatda ko'rsatiladi: -rw-r--r--, bu ko'rinishda ruxsatlar qanday taqsimlanganligini ko'rsatadi.

Ruxsatlarning tuzilishi:

• 1-chi belgi: Fayl turi (- oddiy fayl, d katalog, l simvolik link).

• 2-4-belgi: Foydalanuvchi ruxsatlari (owner permissions).

• 5-7-belgi: Guruh ruxsatlari (group permissions).

• 8-10-belgi: Boshqalar ruxsatlari (others permissions).

Fayl Ruxsatlarini Ko'rish

ls -l buyrug'i yordamida fayl va kataloglarning ruxsatlarini ko'rishingiz mumkin.

 -l filename

Natija Misoli:

-rw-r--r-- 1 user user 1024 Oct 12 14:20 myfile.txt

Bu yerda:

• -rw-r--r-- – fayl ruxsatlari (rwx formati bo'yicha tushuntiriladi).

  • rw- – fayl egasi o'qish va yozish huquqiga ega.

  • r-- – guruh faqat o'qish huquqiga ega.

  • r-- – boshqalar faqat o'qish huquqiga ega.

chmod – Fayl Ruxsatlarini O'zgartirish

chmod buyrug'i yordamida fayl yoki katalog uchun ruxsatlarni o'zgartirishingiz mumkin. Bu buyruq simvolik va raqamli shakllarda ishlaydi.

Simvolik Format:

• chmod u+x filename – egasiga bajarish ruxsatini qo'shadi.

• chmod g-w filename – guruhdan yozish ruxsatini olib tashlaydi.

• chmod o+r filename – boshqalarga o'qish ruxsatini qo'shadi.

Misol:

chmod u+x myfile.txt       # Fayl egasiga bajarish ruxsatini qo'shadi
chmod g-w myfile.txt       # Fayl guruhidan yozish ruxsatini olib tashlaydi
chmod o+r myfile.txt       # Boshqalarga o'qish ruxsatini qo'shadi

Raqamli Format:

Ruxsatlarni raqamli shaklda ifodalash orqali ham sozlash mumkin. Bunda quyidagi qiymatlar ishlatiladi:

• 4 – o'qish (r).

• 2 – yozish (w).

• 1 – bajarish (x).

Ruxsatlarni raqamli ifodalash uch bo'lakdan iborat bo'lib, birinchi raqam egasi uchun, ikkinchi raqam guruh uchun, va uchinchi raqam boshqalar uchun ruxsatlarni bildiradi.

Misollar:

• chmod 755 filename – egasi uchun rwx, guruh va boshqalar uchun rx.

• chmod 644 filename – egasi uchun rw, guruh va boshqalar uchun r.

• chmod 700 filename – egasi uchun rwx, guruh va boshqalar uchun hech qanday ruxsat yo'q.

chmod 755 myfile.txt       # Fayl egasi uchun barcha huquqlar, guruh va boshqalar uchun o'qish va bajarish huquqi
chmod 644 myfile.txt       # Fayl egasi uchun o'qish va yozish, guruh va boshqalar uchun faqat o'qish huquqi
chmod 700 myfile.txt       # Fayl egasi uchun barcha huquqlar, guruh va boshqalar uchun hech qanday huquq yo'q

---

3 Fayl Yoki Katalogning Egasi Va Guruhini O'zgartirish

chown buyrug'i yordamida fayl yoki katalogning egasi va guruhini o'zgartirishingiz mumkin. Fayl yoki katalog egasini yoki guruhini o'zgartirish uchun superuser huquqlari talab qilinadi.

chown user:group filename

Misollar:

chown alice myfile.txt         # Fayl egasini alice foydalanuvchisiga o'zgartiradi
chown alice:developers myfile.txt   # Fayl egasini alice va guruhini developers ga o'zgartiradi
chown :developers myfile.txt        # Faqat guruhni developers ga o'zgartiradi

Eslatma: Agar superfoydalanuvchi sifatida ishlamayotgan bo'lsangiz, sudo buyrug'idan foydalanib yuqori huquqlarni qo'llashingiz mumkin:

sudo chown alice:developers myfile.txt

---

4. Ruxsatlar Tuzilishini Yaxshiroq Tushunish

Linuxda fayl va katalog ruxsatlari quyidagi tartibda ko'rsatiladi: -rwxr-xr--. Bunda har bir belgining qanday o'qilishini bilish, tizim xavfsizligini ta'minlash uchun muhimdir.

Belgi	Izoh
r	O'qish huquqi (read)
w	Yozish huquqi (write)
x	Bajarish huquqi (execute)
-	Huquq yo'q

Misol uchun, agar ruxsatlar -rw-r--r-- bo'lsa:

• rwx – Egasi uchun o'qish va yozish huquqlari mavjud, bajarish yo'q.

• r-- – Guruh uchun faqat o'qish huquqi mavjud.

• r-- – Boshqalar uchun faqat o'qish huquqi mavjud.

Bu ruxsatlarni raqamli formatda yozsak, rw- = 6, r-- = 4, r-- = 4, ya'ni 644 bo'ladi.

Xulosa

Linuxda foydalanuvchilar va ruxsatlarni boshqarish uchun zarur bo'lgan asosiy buyruqlar:

• Joriy foydalanuvchi haqida ma'lumot olish:

  • whoami – Joriy foydalanuvchi nomini ko'rsatadi.

  • id – Foydalanuvchi va guruh haqida batafsil ma'lumot ko'rsatadi.

• Fayl ruxsatlarini boshqarish:

  • chmod perm