C dasturlash tilining asosiy tushunchalari

1 Dastur tuzilmasi

C dasturlash tilida har bir dastur quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topadi:

• Preprocessor direktivalari (#include) — bu yerda kerakli kutubxonalar kiritiladi.

• Funksiyalar — har qanday C dasturi main() funksiyasidan boshlanadi.

• O'zgaruvchilar — kod ichida ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi.

• Chiqish va kiritish funksiyalari — printf() va scanf() orqali foydalanuvchi bilan o'zaro aloqada bo'lish.

Quyida oddiy dastur tuzilmasi misol qilib keltirilgan:

#include <stdio.h>  // Kutubxonani kiritish

int main() {  // Asosiy funksiya
    printf("Salom, dunyo!\n");  // Ekranga yozuv chiqarish
    return 0;  // Dastur muvaffaqiyatli tugadi
}

Bu yerda:

• #include <stdio.h> — preprocessor direktiva bo‘lib, ekranga chiqarish uchun zarur bo‘lgan printf() funksiyasini ishlatish imkonini beradi.

• int main() — dastur kirish nuqtasi, bu funksiya orqali dastur bajarila boshlaydi.

• return 0; — dasturning muvaffaqiyatli yakunlanganini bildiradi.

2 O‘zgaruvchilar va ularning turlari

O‘zgaruvchilar — bu dastur davomida qiymati o‘zgarishi mumkin bo‘lgan xotira bo‘laklari. Har bir o‘zgaruvchini e'lon qilganingizda, uning turini belgilashingiz kerak bo‘ladi. Asosiy ma'lumot turlari quyidagilar:

• int — butun sonlar uchun (integer).

• float — kichik o‘nli sonlar uchun.

• char — bitta belgi uchun.

• double — katta o‘nli sonlar uchun.

Misol:

#include <stdio.h>

int main() {
    int yosh = 25;           // Butun son
    float pul = 123.45;      // O'nli son
    char belgi = 'A';        // Belgilar uchun
    double kattaSon = 98765.4321; // Katta o'nli son

    printf("Yosh: %d\n", yosh);
    printf("Pul: %.2f\n", pul);
    printf("Belgi: %c\n", belgi);
    printf("Katta son: %.4lf\n", kattaSon);

    return 0;
}

Bu yerda:

• int yosh = 25; — yosh nomli o‘zgaruvchi butun son qiymatiga ega.

• float pul = 123.45; — pul o‘zgaruvchisi o‘nli sonni ifodalaydi.

• char belgi = 'A'; — belgi bitta simvolni ifodalaydi.

• double kattaSon = 98765.4321; — katta son ancha keng o‘lchamli o‘nli sonni ifodalaydi.

3 Ma'lumot turlari (int, float, char, double)

C dasturlash tilida quyidagi asosiy ma'lumot turlari mavjud:

• int — butun sonlarni ifodalaydi. Masalan: 5, -100.

• float — kichik o‘nli sonlarni ifodalaydi. Masalan: 3.14, -0.5.

• char — bitta belgini ifodalaydi. Masalan: 'A', 'b'.

• double — floatdan kattaroq o‘lchamdagi o‘nli sonlarni ifodalaydi. Masalan: 2.71828, 12345.6789.

Har bir ma'lumot turining ishlatilishi uchun misollar:

#include <stdio.h>

int main() {
    int butunSon = 100;           // Butun son
    float kichikSon = 3.14;       // Kichik o'nli son
    char belgi = 'C';             // Bitta belgi
    double kattaOlnliSon = 123456.789; // Katta o'nli son

    printf("Butun son: %d\n", butunSon);
    printf("Kichik o'nli son: %.2f\n", kichikSon);
    printf("Belgi: %c\n", belgi);
    printf("Katta o'nli son: %.4lf\n", kattaOlnliSon);

    return 0;
}

4 Konstantalar va o'zgaruvchilar o'rtasidagi farq

• O‘zgaruvchilar — dastur davomida qiymati o‘zgarishi mumkin bo‘lgan elementlar.

• Konstantalar — dasturning boshida belgilanadi va qiymati dastur davomida o‘zgarmaydi. Konstantalar uchun const kalit so‘zi ishlatiladi.

Misol:

#include <stdio.h>

int main() {
    const float PI = 3.14159;  // Bu konstant qiymat, o'zgartirilmaydi
    int radius = 5;
    float yuzasi = PI * radius * radius;  // Aylananing yuzi hisoblanadi

    printf("Aylananing yuzi: %.2f\n", yuzasi);

    return 0;
}

Bu yerda:

• const float PI = 3.14159; — PI konstantasi e'lon qilingan va bu qiymat o‘zgartirilmaydi.

• O‘zgaruvchilarning qiymati esa kod davomida o‘zgarishi mumkin.

5 Kiritish va chiqarish operatsiyalari (printf(), scanf())

• printf() — ma'lumotni ekranga chiqarish uchun ishlatiladi.

• scanf() — foydalanuvchidan ma'lumot olish uchun ishlatiladi.

Misol:

#include <stdio.h>

int main() {
    int yosh;
    float bal;

    // Foydalanuvchidan ma'lumot olish
    printf("Yoshingizni kiriting: ");
    scanf("%d", &yosh);  // Butun sonni kiritish

    printf("Imtihon balingizni kiriting: ");
    scanf("%f", &bal);   // O'nli sonni kiritish

    // Foydalanuvchi kiritgan ma'lumotni ekranga chiqarish
    printf("Siz %d yoshdasiz va imtihon balingiz %.2f\n", yosh, bal);

    return 0;
}

Bu yerda:

• printf() foydalanuvchiga ekranga yozuv chiqaradi.

• scanf() orqali foydalanuvchidan kiritilayotgan ma'lumotlar olinadi va ularni ekranga qaytarib chiqarish amalga oshiriladi.